در سیاست بین‌الملل، گاه رفتار هایی به چشم می خورد که در نگاه اول غیر منطقی یا حتی دیوانه وار به نظر می رسند. اما اگر پشت این حرکات هدفی پنهان شده باشد چه؟ نظریه Madman (مرد دیوانه)، یکی از جذاب ترین و در عین حال بحث برانگیزترین استراتژی های سیاسی در تاریخ معاصر است. این نظریه زمانی به اوج شهرت خود رسید که ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، آن را به عنوان بخشی از سیاست خارجی خود در دوران جنگ سرد به کار گرفت. اما واقعاً این نظریه چیست و چطور کار می‌کند؟ آیا موفق بوده یا تنها یک قمار خطرناک بوده است؟ این مقاله به بررسی دقیق، تاریخی و تحلیلی تئوری مرد دیوانه می پردازیم.
تئوری مرد دیوانه (Madman) چیست؟
تئوری مرد دیوانه در ساده ترین بیان، این ایده را مطرح می کند که اگر رهبر یک کشور خود را در چشم دشمنان به عنوان فردی غیر قابل پیش بینی، خشن و حتی دیوانه جلوه دهد، آن ها ممکن است از ترس واکنش های غیرعادی او، از تحریک یا مقابله مستقیم با او خودداری کنند. نیکسون در گفتگو های داخلی خود با مشاورانش به‌ویژه هنری کیسینجر، به‌صراحت گفت که می‌خواهد رهبران شوروی و ویتنام شمالی باور کنند که او آن‌قدر دیوانه است که ممکن است هر لحظه از سلاح هسته‌ای استفاده کند. این ترس می توانست آن ها را به تسلیم وادار کند، بدون اینکه نیازی به درگیری مستقیم باشد.
بیشتر بخوانید: چرا هیچوقت برای تغییر دیر نیست؟
تاریخچه نظریه مرد دیوانه
تئوری مرد دیوانه در دل جنگ سرد و فضای دو قطبی جهان در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ شکل گرفت. در این دوران، ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی درگیر رقابت های سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک گسترده‌ای بودند. نیکسون که در سال ۱۹۶۹ به ریاست جمهوری رسید، با چالش بزرگ جنگ ویتنام رو به رو بود. او که به خوبی می دانست پایان دادن به جنگ نیازمند اهرم های فشار جدی بر ویتنام شمالی و متحدانش است، به دنبال راه هایی برای ترساندن دشمنان و اعمال قدرت بدون جنگ تمام عیار بود. نظریه مرد دیوانه در این بستر تاریخی شکل گرفت و به کار گرفته شد.
استفاده از نظریه مرد دیوانه
استراتژی Madman در دوران نیکسون به صورت عملی در چندین موقعیت به کار رفت. یکی از مهم ترین آن‌ها عملیات «Giant Lance» بود. در این عملیات، نیکسون دستور داد بمب افکن های حامل سلاح هسته‌ای آمریکا به صورت پنهانی در آسمان پرواز کنند تا شوروی پیام تهدیدآمیزی دریافت کند. هدف این بود که رهبران کرملین باور کنند که رئیس جمهور آمریکا ممکن است واقعاً به استفاده از سلاح هسته ای دست بزند. در همین راستا، نیکسون در مذاکرات صلح با ویتنام شمالی نیز سعی کرد چنین چهره ای از خود ترسیم کند. او می‌خواست دشمن باور کند که اگر به توافق نرسد، ممکن است نیکسون واکنشی بسیار تند و غیرمنتظره نشان دهد.
تحلیل روانشناختی و رفتاری نظریه مرد دیوانه
نظریه مرد دیوانه از منظر روانشناسی سیاسی بر اساس ترس، عدم اطمینان و ارزیابی رفتار های غیر عقلانی عمل می‌کند. اگر دشمن به این باور برسد که طرف مقابل غیر قابل پیش بینی و ناتوان از محاسبه هزینه هاست، ممکن است برای اجتناب از فاجعه، به عقب نشینی تن دهد. اما این استراتژی با یک ریسک ذاتی همراه است: اگر دشمن، رفتار دیوانه وار را اشتباه تفسیر کند یا آن را بلوف بداند، احتمال تشدید بحران یا آغاز جنگ وجود دارد. به همین دلیل برخی افراد آن را بازی با آتش می دانند.
بیشتر بخوانید: 10 ویژگی کلیدی افراد درونگرا با هوش عاطفی بالا
نقدها و دیدگاه‌های مخالف
منتقدان نظریه Madman آن را نه تنها خطرناک، بلکه گمراه کننده می دانند. آن‌ها معتقدند که نشان دادن چهره ای دیوانه وار از مقامات کشور می تواند نه تنها دشمن، بلکه متحدان را نگران کند. در دوران نیکسون، برخی از متحدان اروپایی از رفتار های او و تهدید هایش نسبت به شوروی و ویتنام شمالی نگران شده بودند. همچنین مدارک منتشر شده بعد از دهه ها نشان می‌دهد که استراتژی های نیکسون در مواردی بیش از آنکه نتیجه بخش باشد، باعث بی اعتمادی در روابط بین الملل شده است. افزون بر این، در یک جهان هسته ای، بازی با ترس می تواند به فاجعه ای غیر قابل کنترل منجر شود.
تمایز میان نظریه Madman و استراتژی غیرقابل پیش‌بینی بودن
اگر چه در ظاهر ممکن است نظریه مرد دیوانه با استراتژی غیرقابل پیش‌بینی بودن اشتباه گرفته شود، اما این دو رویکرد تفاوت های بنیادی با یکدیگر دارند. در نظریه مرد دیوانه، عنصر اصلی ترس از دیوانگی و فرض ناتوانی رهبر در کنترل عقلانی رفتار خود استوار است. در مقابل، در استراتژی غیرقابل پیش بینی بودن، تصمیمات همچنان در چار چوب منطق و محاسبه سیاسی اتخاذ می‌شوند، هرچند نتیجه آن برای مخاطب غیرمنتظره باشد. بنابراین، نظریه مرد دیوانه نه صرفاً به رفتار های غیر منتظره بلکه به نمایش محاسبه شده بی ثباتی و بی عقلی متکی است.
کاربردهای معاصر
پس از نیکسون، نظریه Madman به طور مستقیم از سوی رهبران دیگر نیز به کار گرفته شده است. استفاده از این نظریه تنها به نیکسون محدود نمی شود. این استراتژی نوعی بازی روانی با دشمنان است؛ نوعی «هراس‌افکنی استراتژیک» که رهبران مختلف در نقاطی از تاریخ برای بازدارندگی یا فشار به طرف مقابل از آن بهره گرفته‌اند.
دونالد ترامپ (رئیس‌جمهور آمریکا)
یکی از موارد مورد بحث، رفتار دونالد ترامپ در سیاست خارجی به ویژه در قبال کره شمالی بود. ترامپ در برهه ای از ریاست جمهوری، کیم جونگ اون را تهدید به «آتش و خشم» کرد و در عین حال ناگهانی ترین جلسات دیپلماتیک را برگزار کرد. این رفتار ها توسط برخی تحلیل گران به عنوان احیای نظریه مرد دیوانه تعبیر شد. در سوی دیگر، برخی رهبران اقتدار گرا نیز با نمایش چهره ای غیرقابل پیش بینی، سعی در ایجاد ترس در رقبای داخلی و خارجی داشته اند.
کیم جونگ اون (رهبر کره شمالی)
کیم گاهی با تهدید به «حمله پیشگیرانه هسته ای» و گاهی با شرکت در مذاکرات صلح، رفتاری به شدت متناقض و غیرقابل پیش‌بینی از خود نشان داده است. سیاست های او به ویژه بین سال های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ نمونه ای بارز از نظریه مرد دیوانه است: ایجاد وحشت به منظور گرفتن امتیاز بیشتر.
بیشتر بخوانید: بهترین صبحانه برای قبل و بعد از ورزش صبحگاهی
نقطه اوج تئوری مرد دیوانه: تبدیل دیوانگی به واقعیت
از دیدگاه تحلیلی و روایی، شاید جذاب ترین بخش تئوری مرد دیوانه، لحظه ای است که دیوانگی ساختگی تبدیل به واقعیت می‌شود، یعنی نقطه فروپاشی مرز بین نمایش و حقیقت. این لحظه، جایی ست که استراتژی سیاسی به یک وضعیت وجودی خطرناک تبدیل می‌شود، جایی که رهبر نه تنها دیگر وانمود به دیوانگی می‌کند، بلکه ممکن است خودش هم باور کند که دیوانه است، یا حتی دیگر نتواند از نقشش خارج شود. این وضعیت، عمق روانی و دراماتیک بی نظیری به نظریه مرد دیوانه می دهد.
در ادبیات نمایشی و روانشناسی، به این پدیده “immersive delusion” یا وهمِ درونی شده می گویند. رهبر سیاسی که مدت ها نقش بازی می‌کند، کم کم کنترل مرز بین واقعیات و نقش پردازی را از دست می دهد. نیکسون در واپسین سا ل‌های ریاست جمهوری اش، گاهی در تنهایی مست می نشست و در اتاق بیضی شکل به ضبط نوارهایی با محتوای آشفته می پرداخت. بسیاری از تحلیل گران معتقدند که او در میانه بازی مرد دیوانه، خود را هم قربانی آن کرد. این یعنی: وقتی بازیگر، نقشش را می بلعد.
در این لحظه است که نظریه مرد دیوانه، از یک تاکتیک سیاسی فراتر می رود و به یک تراژدی مدرن بدل می‌شود. همانند نمایشنامه های شکسپیر، جایی که پادشاه وانمود به دیوانگی می کند تا دشمنانش را گمراه کند، اما در نهایت واقعاً در جنون غرق می‌شود. خطر اصلی در نظریه مرد دیوانه همینجاست: بازی با مرز عقل و جنون، ممکن است به هزینه‌ای بسیار سنگین ختم شود، نه فقط برای رهبر، بلکه برای کل کشور و حتی جهان.
بدین صورت، Madman نه فقط یک نظریه ژئوپلیتیکی، بلکه یک درام عمیق فلسفی و انسانی است، روایت تنش میان قدرت، ترس، نقش آفرینی و فروپاشی. و شاید همین است که آن را به یکی از اسرارآمیزترین و مهیج ترین نظریه های تاریخ سیاست خارجی تبدیل می‌کند، جایی که دیپلماسی، روانشناسی، تئاتر، و جنگ در هم تنیده می‌شوند.
جمع بندی
تئوری مرد دیوانه یکی از بحث برانگیزترین رویکردهای سیاست خارجی در قرن بیستم است. این نظریه با تکیه بر اصل ترس و عدم اطمینان، تلاش می کند که دشمن را به تسلیم وا دارد. با وجود برخی موفقیت های تاکتیکی، شواهد نشان می دهد که این استراتژی بیش از آنکه نتایج پایدار داشته باشد، بر لبه تیغ حرکت می‌کند و می‌تواند عواقب پیش بینی ناپذیری به دنبال داشته باشد.
آیا در جهانی که به سمت دیپلماسی شفاف و چند جانبه گرایی پیش می‌رود، جایی برای سیاست دیوانه وار باقی مانده است؟ پاسخ این پرسش، به آینده سیاست جهانی بستگی دارد.
